“Het aftreden van het kabinet zal slechts symbolisch zijn als het niet gepaard gaat met het oplossen van de kernproblemen die onze rechtsstaat aangetast hebben.” – Pieter Omtzigt, CDA-Tweede Kamerlid, januari 2021

Dat kernprobleem hebben we zelf gecreëerd, met Pieter Omzigt voorop. Het politieke en publieke kompas waar we op varen zijn de afwijkingen van het normale patroon. Die duiden we als ‘bizar’, ‘de puinhoop van ons kapotgemaakteland’ en ‘jarenlange hel’. Sociale en klassieke snijden deze beelden op maat tot hapklare brokken die ons eigen standpunt bevestigen.

Politici en media die hier niet aan meedoen scoren geen kiezers, klikkers of kijkers. Gevolg is dat het beeld van een over het algemeen best redelijk functionerende overheid en solide rechtsstaat naar de achtergrond verdwijnt. Datgeldt ook voor mezelf; ik trek ook niet onmiddellijk naar een artikel over het evenwichtige functionerende pensioenstelsel dankzij ABP of de voortdurende levering van schoon drinkwater door Vitens.

De toeslagen-affaire is een schoolvoorbeeld van dit verschijnsel. In 2013 blijkt dat 800 Bulgaren gezamenlijk vier miljoen euro aan onterechte toeslagen ontvingen. KRO Brandpunt, RTL Nieuws én CDA-Tweede Kamerlid Pieter Omtzigt maken samen grote golven van publieke verontwaardiging los. De roep om veel strenger op te treden mondt uit in een motie van wantrouwen voor staatssecretaris Frans Weekers. Hij spreekt bij zijn aftreden de profetische woorden dat het risico nu wel ontstaat dat “de goeden onder de kwaden gaan lijden”. De uitkomst is bekend: meer dan vijfentwintigduizend gedupeerde gezinnen en de val van een totaal kabinet.

Het dagelijks beeld van de Belastingdienst is een op alle niveaus falende organisatie. De Bulgarenfraude ging over minder dan 1 promille van de toeslagen. De huidige affaire betreft nog steeds minder dan een procent van de toeslagen, die op zich weer minder dan 4% van de totale belastinguitgaven beslaan. Het huidige beeld laat dus ruim 99% van de omvang van het functioneren van de Nederlandse Belastingdienst buiten zicht. De relativiteit daarvan doet niets af aan de onterechte uitkeringen aan Bulgaren en het absolute en diepe leed van de getroffen gezinnen. Maar het levert wel een significant risico op. Namelijk van verkeerde en veel te grove bijsturing van de Belastingdienst op basis van beeldvorming. Met als resultaat een verlamde organisatie en een negatieve impact op de belastingmoraal van ons allemaal. Datzijn geen zaken achter de komma.

Ambtenaren vormden tot voor kort een degelijke, saaie en taaie laag tot wie de ‘waan van de dag’ maar mondjesmaat doordrong. Nu is de zaak volledig omgedraaid. En nee, dat is niet ‘belachelijk’ of ‘schandalig’ maar logisch. Hoe groter en onvoorspelbaarder de risico’s voor ambtenaren om onderuit te gaan in de beeldvorming hoe groter de begrijpelijke neiging om die risico’s te vermijden.

Bijvoorbeeld door met kracht het beeld van beleid na te streven dat tegemoet komt aan het publieke en politieke sentiment van de dag. Als wij politici met applaus of afkeuring aanjagen om zich te richten op incidenten en deelbelangen is dat niet onlogisch. Maar wel een onwenselijk kernprobleem.

Hein Greven is partner bij adviesbureau Wepublic voor communicatie en public affairs. Hij is oud voorzitter van de Beroepsvereniging voor Public Affairs.